Quyết định đại diện là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học

Khái niệm quyết định đại diện

Quyết định đại diện là cơ chế pháp lý cho phép một cá nhân hoặc tổ chức được ủy quyền hợp pháp thay mặt người không có khả năng tự đưa ra quyết định về các vấn đề quan trọng liên quan đến y tế, tài chính, pháp lý hoặc đời sống cá nhân. Đây là phương thức được thiết kế nhằm bảo vệ quyền lợi cho những đối tượng không thể thể hiện ý chí của mình một cách rõ ràng, chẳng hạn như người mất năng lực hành vi, người cao tuổi bị sa sút trí tuệ, bệnh nhân hôn mê hoặc người mắc rối loạn phát triển nghiêm trọng.

Quyết định đại diện xuất phát từ nguyên tắc bảo hộ, trong đó xã hội và pháp luật cho phép một chủ thể khác đưa ra quyết định dựa trên đánh giá khách quan về “lợi ích tốt nhất” của người không có năng lực. Tuy nhiên, các xu hướng hiện đại đã và đang chuyển dần sang tiếp cận dựa trên “ý chí và sở thích” nhằm tôn trọng tối đa quyền tự quyết của cá nhân.

Hình thức này có thể được thiết lập thông qua các công cụ pháp lý như giấy ủy quyền (power of attorney), chỉ định người giám hộ (guardianship), hoặc quyết định của tòa án, tùy vào mức độ mất năng lực và điều kiện pháp lý cụ thể của từng quốc gia.

Các mô hình pháp lý liên quan đến quyết định đại diện

Trên bình diện quốc tế, hệ thống pháp lý quy định về quyết định đại diện rất đa dạng, phản ánh sự khác biệt về văn hóa pháp lý, mức độ bảo vệ quyền con người và hệ thống y tế từng nước. Một số mô hình phổ biến bao gồm:

• Giấy ủy quyền trước (Advance Directives): được thiết lập khi người được đại diện vẫn còn năng lực pháp lý để chỉ định người thay thế.
• Người đại diện được luật chỉ định: theo quy định thứ tự ưu tiên, thường là người thân, nếu không có văn bản ủy quyền hợp pháp.
• Chỉ định từ tòa án: áp dụng trong trường hợp không có người thân phù hợp hoặc xảy ra tranh chấp giữa các bên liên quan.

Tại Anh, Đạo luật Năng lực Tinh thần (Mental Capacity Act 2005) là một ví dụ điển hình, trong đó nhấn mạnh việc ra quyết định thay thế phải luôn dựa trên đánh giá khách quan về “lợi ích tốt nhất” của người không có năng lực. Trong khi đó, ở Canada, mỗi tỉnh bang có luật riêng quy định trình tự xác định người đại diện y tế, thường ưu tiên người phối ngẫu, con cái trưởng thành, cha mẹ, rồi mới đến cơ quan nhà nước.

So sánh quốc tế cho thấy sự khác biệt về mô hình pháp lý nhưng có điểm chung là yêu cầu minh bạch, trung thực, không xung đột lợi ích, và đặt lợi ích người được đại diện lên hàng đầu.

Điều kiện và nguyên tắc lựa chọn người đại diện

Việc lựa chọn người đại diện cần tuân thủ các nguyên tắc pháp lý chặt chẽ nhằm bảo đảm rằng cá nhân được chọn có đủ năng lực, sự khách quan và phù hợp để hành động thay mặt người mất năng lực hành vi. Một số điều kiện cơ bản bao gồm:

• Đủ 18 tuổi và có đầy đủ năng lực hành vi dân sự
• Không có xung đột lợi ích với người được đại diện
• Hiểu biết về tình trạng, nhu cầu và mong muốn của người được đại diện

Việc bổ nhiệm có thể bị thu hồi nếu người đại diện có dấu hiệu lạm dụng quyền lực, vi phạm nguyên tắc đạo đức, hoặc không còn phù hợp với lợi ích của người được đại diện. Một số quốc gia yêu cầu người đại diện phải được đào tạo, đăng ký hoặc giám sát bởi cơ quan tư pháp hoặc bảo trợ xã hội.

Trong trường hợp có nhiều người đủ điều kiện, việc ưu tiên theo thứ tự người thân gần gũi hoặc theo đánh giá về mức độ hiểu biết và tin cậy với người được đại diện sẽ được cân nhắc. Ví dụ, tại Úc, hệ thống “hierarchy of decision makers” áp dụng thứ tự ưu tiên hợp pháp giữa vợ/chồng, con cái, cha mẹ và người bạn thân thiết nhất.

Quyết định đại diện trong lĩnh vực y tế

Y tế là lĩnh vực điển hình nơi quyết định đại diện được áp dụng thường xuyên, nhất là trong các tình huống cấp cứu hoặc chăm sóc cuối đời. Khi bệnh nhân không còn khả năng nhận thức hoặc giao tiếp, người đại diện sẽ đưa ra lựa chọn về chẩn đoán, điều trị, phẫu thuật, hồi sức, hoặc từ chối can thiệp y tế.

Các yếu tố chính cần xem xét khi đưa ra quyết định thay mặt bệnh nhân bao gồm:

• Tình trạng y khoa thực tế và tiên lượng sống
• Mức độ can thiệp xâm lấn và hệ lụy
• Niềm tin, giá trị sống và mong muốn trước đó của bệnh nhân

Nếu không có chỉ dẫn trước (advance directive), người đại diện cần hợp tác chặt chẽ với bác sĩ điều trị, hội đồng đạo đức y khoa hoặc người thân khác để bảo đảm tính hợp lý và nhân đạo của quyết định. Một số quốc gia như Hà Lan, Đức yêu cầu việc rút máy thở hoặc ngừng hồi sức phải được xem xét bởi nhóm y tế đa chuyên ngành và có biên bản ghi chép đầy đủ.

So sánh giữa quyết định đại diện và hỗ trợ ra quyết định

Quyết định đại diện (substitute decision-making) và hỗ trợ ra quyết định (supported decision-making) là hai cơ chế pháp lý và xã hội khác nhau trong việc đảm bảo quyền ra quyết định cho người có khả năng nhận thức hạn chế. Sự khác biệt chính nằm ở việc ai là người thực hiện quyết định cuối cùng.

Theo mô hình truyền thống, quyết định đại diện trao toàn bộ quyền ra quyết định cho người đại diện hợp pháp khi cá nhân không còn năng lực pháp lý. Trong khi đó, hỗ trợ ra quyết định giữ lại quyền chủ thể cho cá nhân, cung cấp các công cụ hoặc người hỗ trợ để giúp họ hiểu, đánh giá và đưa ra quyết định của riêng mình. Mô hình này được khuyến khích bởi Công ước Liên Hợp Quốc về quyền của người khuyết tật (CRPD), đặc biệt tại Điều 12 về quyền được công nhận như một con người trước pháp luật.

Tiêu chí	Quyết định đại diện	Hỗ trợ ra quyết định
Chủ thể quyết định	Người đại diện	Người được hỗ trợ
Quyền tự chủ	Giới hạn hoặc bị thay thế	Được duy trì tối đa
Trách nhiệm pháp lý	Thuộc về người đại diện	Vẫn thuộc về cá nhân
Xu hướng chính sách	Giảm dần trong dài hạn	Được mở rộng và pháp lý hóa

Các quốc gia như Thụy Điển, Ireland và Canada đang thí điểm các mô hình hỗ trợ quyết định như thuê cố vấn trung lập, hệ thống “hỗ trợ ngang hàng”, hoặc sử dụng công nghệ số giúp người khuyết tật biểu đạt ý chí.

Các tình huống pháp lý liên quan đến quyết định đại diện

Trong thực tiễn, quyết định đại diện phát sinh ở nhiều lĩnh vực khác nhau như chăm sóc y tế, quản lý tài sản, pháp lý dân sự và hành chính. Một số ví dụ điển hình gồm:

• Bệnh nhân hôn mê trong phòng hồi sức cần can thiệp y tế khẩn cấp nhưng không có chỉ định trước
• Người cao tuổi sa sút trí tuệ cần quản lý tài chính và bất động sản
• Người bị khuyết tật trí tuệ cần quyết định nơi cư trú hoặc tham gia chương trình phúc lợi
• Người chưa đủ tuổi pháp lý phải đưa ra quyết định y tế có rủi ro cao

Hệ thống pháp lý mỗi quốc gia quy định trình tự, thủ tục và quyền hạn của người đại diện trong từng tình huống. Chẳng hạn, tại Hoa Kỳ, đạo luật Guardianship Reform hướng tới kiểm tra thường xuyên hoạt động của người giám hộ để ngăn chặn lạm dụng. Tại Việt Nam, Bộ luật Dân sự 2015 quy định người giám hộ hoặc người đại diện theo ủy quyền được phép đại diện trong các giao dịch dân sự khi người được đại diện mất hoặc bị hạn chế năng lực hành vi dân sự.

Đạo đức và xung đột trong quyết định đại diện

Quyết định thay mặt người khác luôn tiềm ẩn các rủi ro đạo đức, nhất là khi ý chí hoặc giá trị sống của người được đại diện không thể xác minh rõ ràng. Sự căng thẳng giữa nguyên tắc “tốt nhất cho người đó” và “tôn trọng ý chí cá nhân” là trung tâm của nhiều tranh luận học thuật và pháp lý.

Các tình huống thường dẫn đến xung đột gồm:

• Gia đình muốn kéo dài điều trị trong khi bệnh nhân từng mong muốn ra đi tự nhiên
• Người đại diện tài chính có thể có lợi ích xung đột khi quản lý tài sản lớn
• Các chuyên gia y tế và gia đình bất đồng về phương án điều trị tối ưu

Hướng xử lý bao gồm thành lập hội đồng đạo đức bệnh viện, hòa giải bên thứ ba, và quy trình giám sát độc lập người đại diện. Những công cụ này giúp bảo đảm tính khách quan, nhân đạo và hạn chế vi phạm quyền con người.

Khung pháp lý tại Việt Nam và quốc tế

Tại Việt Nam, Bộ luật Dân sự 2015 quy định rõ về đại diện theo pháp luật và đại diện theo ủy quyền. Người chưa đủ năng lực hành vi dân sự hoặc mất năng lực được giám hộ bởi người thân hoặc tổ chức giám hộ, với trách nhiệm được giám sát bởi Ủy ban nhân dân địa phương.

Luật Khám bệnh, chữa bệnh 2023 (có hiệu lực từ 2024) bổ sung các điều khoản về việc đồng ý điều trị thay cho người bệnh không có khả năng ra quyết định. Người đại diện hợp pháp có thể là vợ, chồng, cha mẹ, con, hoặc người được tòa án chỉ định. Đồng thời, luật cũng nhấn mạnh quyền của người bệnh được quyết định về việc tiếp tục hoặc từ chối điều trị trong các tình huống đặc biệt.

Ở cấp độ quốc tế, Công ước CRPD đã đặt ra tiêu chuẩn về việc công nhận quyền pháp lý bình đẳng của người khuyết tật. Nhiều quốc gia thành viên đã ban hành luật riêng để chuyển đổi từ mô hình quyết định đại diện sang mô hình hỗ trợ quyết định. Tuy nhiên, việc thực thi còn nhiều thách thức do thiếu nguồn lực, đào tạo và cơ chế bảo vệ hiệu quả.

Triển vọng và cải cách chính sách

Việc chuyển đổi từ mô hình bảo hộ sang tôn trọng quyền tự chủ là xu hướng phát triển tất yếu của hệ thống pháp lý hiện đại. Cải cách này cần đi kèm với các biện pháp hỗ trợ thực tiễn để người có hạn chế về năng lực vẫn có thể tham gia đầy đủ vào đời sống xã hội và pháp lý.

Một số định hướng cải cách gồm:

• Thiết lập hành lang pháp lý cho mô hình hỗ trợ quyết định, bao gồm hướng dẫn hành vi người hỗ trợ
• Đào tạo người đại diện về đạo đức, quyền con người và kỹ năng hỗ trợ
• Áp dụng công nghệ số giúp người khuyết tật thể hiện ý chí, đặc biệt trong giao tiếp tăng cường (AAC)
• Xây dựng cơ chế giám sát độc lập và phản biện xã hội để bảo vệ người yếu thế

Hướng tiếp cận nhân quyền, lấy cá nhân làm trung tâm, đang được khuyến nghị rộng rãi trong hệ thống pháp luật, y tế và dịch vụ xã hội toàn cầu nhằm bảo đảm không ai bị bỏ lại phía sau.

Tài liệu tham khảo

1. Bach M, Kerzner L. (2010). A New Paradigm for Protecting Autonomy and the Right to Legal Capacity. NCBI.
2. United Nations Convention on the Rights of Persons with Disabilities (CRPD)
3. Carney T. (2018). Realising Supported Decision-Making: Legal and Policy Developments. PubMed PMID: 30382479
4. Bộ luật Dân sự Việt Nam 2015 – Điều 22, 136, 138
5. Luật Khám bệnh, chữa bệnh Việt Nam 2023 – Điều 18, 21, 40